نمايش «خورشيد كاروان» به قلم ابوباسم (محمد) حيادار، بازنويسي محمد متوسلي و كارگرداني صورت هايي همچون حسين مسافر آستانه و محمود فرهنگ از ابتداي دهه ۷۰ هر ساله د
۲۸ سال اجرای نمايش «خورشيد كاروان» در ماه محرم و صفر/ يک عمر می توان سخن از زلف يار گفت
عبارات مهم : نمايش
نمايش «خورشيد كاروان» به قلم ابوباسم (محمد) حيادار، بازنويسي محمد متوسلي و كارگرداني صورت هايي همچون حسين مسافر آستانه و محمود فرهنگ از ابتداي دهه ۷۰ هر ساله در ماه هاي محرم و صفر به صحنه رفته هست. نمايشي در اصطلاح عاميانه مناسبتي كه با بهره گيري از داستان مشهور «دير راهب» به واقعه بعد از عاشورا مي پردازد و علی رغم بسياري از نمايش هاي هم تراز خود توانسته ۲۸ سال روي صحنه بماند و از اين نظر ركورد دار هست. حالا حمايت هاي آنچناني داشته يا نداشته تفاوتي در اصل ماجرا ايجاد نمي كند. آیا كه حفظ بازیگران و صورت های معروف در كنار يكديگر براي اين همه سال كار راحت اي نيست.
براي مثال در نظر بگيريد كه زنده ياد انوشيروان ارجمند به مدت ۱۲ سال نقش راهب مسيحي را ايفا كرده هست. نقشي كه حالا جليل فرجاد برعهده گرفته هست. ولی در اين ميان پرسش هاي اساسي هم به وجود مي آيد. اينكه اگر چنين امكاني در اختيار بازیگران و صورت های معروف يا كمپاني هاي تئاتري صاحب علم و تئوري ديگر نقاط دنیا قرار مي گرفت، چنان كه تاريخ معاصر تئاتر نشان مي دهد علي القاعده امروز بايد با چيزي بسيار متفاوت در فرم و اجرا مواجه مي شديم. پاسخ به اين پرسش كه آیا در نمونه «خورشيد كاروان» چنين اتفاقي رخ نداد بحث جدي و برگزاري نشست با صاحب نظران دانشگاهي حوزه هنرهاي نمايشي را مي طلبد. در كوتاه مدت حداقل مي توان گفت فعلا با نمونه اي مواجه هستيم كه به واسطه سه دهه اجرا حالا قابليت مطالعه را به دست آورده است و اي كاش اين اتفاق براي نمايش ها و گروه هاي بيشتري رخ مي داد.
محمد متوسلي كه بازنويسي متن را برعهده داشته راجع به ادامه دار شدن اجراي نمايش «خورشيد كاروان» در مدت حدود ۲۸ سال اين طور توضيح مي دهد: «شايد پرسشها متعددي بايد دست به دست يكديگر بدهند كه شرايط اجراي يك نمايش آن هم در مدت زماني چنين طولاني را فراهم كند، ولي نكته بارز وجود نوعي اخلاص در ميان بازيگران و تمامي عوامل اجرايي نمايش «خورشيد كاروان» هست. اين فرزند ها هر سال با دين و دل دست به كار مي شوند كه به نظرم يك مبنا و ويژگي جدي است ولی به طور قطع يكي از مهم ترين دلايل شكل گيري اين اتفاق همان قدم ابتدايي است كه سال ها قبل به واسطه گردآوري متن به وسیله مرحوم «حيادار» برداشته شد.»
اما نمايش هاي آييني و نمايش هايي كه مثل «خورشيد كاروان» با مباحث ديني و مذهبي نسبتي برقرار مي كنند در سراسر دنیا وجود داشته و دارند. يكي از جنبه هاي مهم اجراي چنين نمايش هايي همان نكته اي است كه در بیانات متوسلي نيز مطرح شد. باور جدي دو طرف (اجراگران و تماشاگران) به آنچه قرار است روي صحنه برود. اين مشخصه به صورت مشهود در اجراي تعزيه قابل مشاهده هست. براي نمونه اجراگران و صحنه گردانان تعزيه به واقعه كربلا و مظلوميت امام حسين (ع) و يارانش در ظهر عاشورا باور قلبي دارند و بعضا تمام سال چشم انتظار فرا رسيدن اين ايام هستند تا در موعد مقرر نذر خود را ادا كنند؛ در سوي ديگر، تماشاگر نيز از قديم الايام چشم انتظار شروع شبهاي محرم بوده تا با پرداخت بخشي از هزينه هايي برپايي تعزيه و مشاركت در حين اجرا به نوعي بتواند خود را در صف ياران امام جاي دهد.
اما چنانچه شاهد هستيم، برپايي تعزيه به ويژه در پایتخت کشور عزیزمان ایران طي دهه هاي اخير به شدت تحت تاثير شرايط سياسي- اجتماعي قرار گرفته و حتي در مواردي در فرم ارايه نيز تغييراتي به وجود آمده هست؛ نمايش هاي مرتبط با قصص ديني مثل «خورشيد كاروان» نيز از اين قاعده مستثني نيستند. نقل مشهوري است كه زنده ياد انوشيروان ارجمند هيچ وقت بدون وضو سر صحنه نمايش حاضر نمي شد.
اين عمل فارغ از هر تعريف يا طرح اين پرسش كه آيا با هنر تئاتر و نمايش نسبتي برقرار مي كند يا نه، نشان از اعتقاد راسخ هنرمند به چيزي دارد كه قرار است به مردم ارايه دهد. ولی آيا وضعيت امروز هم بر همين منوال پيش مي رود؟ متوسلي در پاسخ بيان مي كند: «همين حالا هم دوستان زيادي معتقدند اجراي نمايش خورشيد كاروان در پنج سال ابتدايي شكل بسيار جدي تري داشته و به نوعي از اصالت و كيفيت بهتري برخوردار بوده هست. چيزي شبيه به باوري كه در صنعت خودروسازي وجود دارد و مردم بعضا معتقدند توليدات قديم در مقايسه با امروز بهتر هست. ولی واقعيت اين است كه ما به عنوان دست اندركاران نمايش چنين تغيير مشهودي را حس نمي كنيم و از طرفي تغيير آن چنان كلي به وجود نيامده كه قرار باشد در اصل ماجرا تفاوت جدي ايجاد كند.»
او در اين رابطه واكنش تماشاگران را به عنوان سنگ محك در نظر گرفته و تاكيد دارد گروه همچنان با همان واكنش هايي مواجه مي شود كه در سال هاي ابتدايي دهه ۷۰ وجود داشت. متوسلي در ادامه به تغييرات فرهنگي و اجتماعي نيز اشاره كرده و مي افزايد: «بايد بپذيريم نمي تواند منكر تغييرات به وجود آمده در شرايط فرهنگي، اجتماعي و اعتقادي مردم شد. سال اولي كه خورشيد كاروان روي صحنه رفت، تلويزيون در ايام محرم آن چنان مداحي پخش نمي كرد.
چيزي در حد يك مداحي در روز. اگر فردي به شنيدن نوحه علاقه داشت بايد به خيابان ايران و محله سقاباشي مي رفت و از آقا عطا نامي كه اكثر نوحه ها را ضبط مي كرد نوار مي خريد. گاهي حتي به ناچار بايد سفارش مي داد و يك هفته تا ۱۰ روز بعد تحويل مي گرفت. تماشاگر در آن دوران از مواجهه با نمايشي كه همه آن مرثيه ها و نوحه ها را در خود داشت، لذت مي برد. ولی امروز شرايط طور ديگري شده است و شبكه هاي متعدد راديو و تلويزيون از صبح برنامه پخش مي كنند. اينجا است كه با تماشاگر متفاوتي مواجه مي شويم چون هركس براي تماشاي كار به سالن مي آيد سيرابِ سيراب است.»
اينجا طرح يك پرسش ضروري به نظر مي رسد. اينكه دست اندركاران «خورشيد كاروان» در اين سال ها براي روزآمدسازي و ارايه متناسب نمايش با شرايط روز مخاطب چه تمهيدات هنري در نظر گرفته اند؟ متوسلي در اين باره توضيح مي دهد: «خوشبختانه اين درايت وجود دارد كه كار در مرحله كارگرداني به صورت گروهي پيش مي رود و همين شاخصه در زمينه بازنويسي متن هم رعايت مي شود. چون اجراي اين نمايش امروز حساس تر از گذشته شده است هست. چراكه حالا با تماشاگران مواجه هستيم كه مي داند «خورشيد كاروان» ۲۸ سال است روي صحنه رفته و همه چيز را با اشتياق پيگيري مي كند. اعتقاد دارم ظرف سال هاي گذشته تفاوت هايي در نمايش ايجاد شده است ولي يك مساله مهم وجود دارد.
اينجا ما با لنگرگاهي مواجه هستيم كه ايجاد تغييرات و فاصله گرفتن از آن ريسك بسيار بالايي دارد. به اين دليل كه با تاريخ اسلام طرف هستيم و شما به راحتي نمي توانيد در يك واقعه تاريخي آن هم با مايه هاي ديني دخل و تصرف كنيد. حتي همان سال هاي ابتدايي يك گروه تحقيق و پژوهش تشكيل شد كه روي بعضي روايات و ديالوگ هاي متن مرحوم حيادار نص صريح و دقيق تاريخ هست. بنابراين دست نويسنده براي ايجاد تغييرات آنچناني واقعا بسته است.»
دكتر قطب الدين صادقي دو سال قبل در همايش ملي تئاتر ديني كه در شهر بجنورد برگزار شد در همين رابطه به اظهارنظر پرداخت. «اگر قرار باشد ما تعزيه دوره قاجار توليد كنيم شايد موفق نباشد. تكرار خشك و خالي گذشته پاسخگو نيست. تكرار شاهنامه در نمايش بسيار بيهوده هست. حتي فردوسي متناسب با زمانه به اين كتاب شكل جديد بخشيد. بايد بتوانيم هنر و معنويت خودمان در دوران معاصر را بيافرينيم، منتها با اصول زيبايي شناسي مشخصي كه دارد.» شايد اين گفته راهگشاي هنرمنداني باشد كه تا حدي به معاصرسازي در حوزه هنرهاي نمايشي فكر مي كنند.
متوسلي تاكيد دارد راجع به ايجاد تغييرات و روزآمدسازي نمايش «خورشيد كاروان» تا به حال با كارشناسان متعدد جلسه داشته ولی اين رويكرد هر بار با شكست مواجه شده است هست. از جمله به جلسه اي با فرهاد مهندس پور، مدرس دانشگاه و كارگردان آشنا شده است تئاتر اشاره مي كند و ادامه مي دهد: «آقاي مهندس پور به تصميم هاي آوانگارد و پر ريسك در كارگرداني شهرت دارد. به همين دليل متن را در اختيار ايشان گذاشتم و درخواست كردم در زمينه ايجاد تغييرات به ما كمك كنند. اين روند حدود چهار، پنج جلسه اي ادامه داشت تا اينكه يك روز متن را روي ميز برابر من گذاشت و گفت از اين متن همين چيزي بيرون مي آيد كه الان روي صحنه است و من نمي توانم در آن دخل و تصرفي كنم. چون خيلي لايه به لايه با تاريخ پيش مي رود و امكان تغيير در آن اندك هست. يعني قصد دارم بگويم از هر امكاني براي ايجاد تغيير مدنظر شما استفاده كرده ام ولی به نتيجه نرسيده هست. حتي ايجاد تغيير در ديالوگ ها و بازي ها كار راحت اي نيست ولي بعضا به فراخور وقت و مكان اجرا امكاناتي در اختيار گروه قرار مي گيرد.»
چرا تعزيه و كابوكي بدون تغيير ولی جذابند
حسين مسافر آستانه، كارگردان تئاتر و مدير هنري كه پيش از محمود فرهنگ كارگرداني اين نمايش را برعهده داشت راجع به عدم تغيير در متن و اجرا چنين توضيح داده است: «علاوه بر تغييراتي كه روي متن اعمال مي شود، اين نمايش هر سال روندي را طي مي كند و پله پله سعي كرده به عنوان يك اجراي حرفه اي با حضور افراد حرفه اي خود را تثبيت كند. علاوه بر اين در متن تغييراتي نيز انجام مي دهيم، ولی با اين وجود نمي توان گفت كه متن هر سال تغييرات عمده اي داشته هست. ساختار اين متن نتيجه سال ها تجربه گروهي هست. به عنوان نمونه من سعي كرده ام روي مكانيزم تعزيه كار كنم. برايم جالب بود كه آیا تعزيه به عنوان يك نمايش تكراري كه تماشاگر در طول عمرش بارها نسخه هاي متفاوت آن را ديده، هنوز جذابيت دارد؟
سعي كردم روي اين قضيه تحليل داشته باشم. با تحقيقات متوجه شدم اين تنها مربوط به تعزيه در ايران نيست. به عنوان نمونه نمايش كابوكي هم دقيقا به همين شكل هست. نمايشي است كه تماشاگر تمام قصه هاي آن را مي داند، ولي يكي از پر بيننده ترين نمايش ها براي عموم افرادي است كه با تئاتر در سراسر دنيا آشنا هستند. بنابراين هر اجرا يك كار تازه است.»
اين كارگردان سپس به اهميت نوع رابطه تماشاگران و گروه اجرايي در تعزيه و كابوكي اشاره كرده و مي افزايد: «اين نمايش ها با درام هاي غربي تفاوت دارند. يعني تماشاگر جزيي از اجزا يا درگير با اجراست. اين درگيري هر چند ذهني هست، ولی تماشاگر نمايش را مي بيند تا در آن شركت كرده باشد و به نوعي در تئاترهاي مذهبي تماشاگر با تماشاي نمايش سعي مي كند در اتفاقاتي كه سال ها قبل رخ داده اداي دين كند. در روضه به دليل اينكه نمايشي اجرا نمي شود و فقط واقعه اي گفته مي شود، تماشاگر درگير هست. يعني يك نخ نامريي بين واقعه و قلب تماشاگر وجود دارد كه اينها را به هم متصل مي كند. اين اتصال، يك اتصال عقيدتي و باورپذير است و به كيفيت نوع گفتن هم زياد بستگي ندارد. يعني حتي اگر يك روضه خوان هم كار خود را درست انجام ندهد، شركت كننده بهره حسي خود را نمي برد.
در تعزيه من بارها شاهد بوده ام كه تماشاگر همان طور كه تعزيه را مي بيند و گريه مي كند، مي گويد كه آیا اين قسمت را به اين صورت اجرا كرد. يعني در عين حال انتقاد هم مي كند. به همين علت تعمد داريم «خورشيد كاروان» را با همين سبك اجرا كرده و آن را به شيوه درام و با قواعد ارسطويي به روي صحنه نبريم. طبعا سعي شده است شكست هاي زماني و ارتباط با تماشاگر به دليل برقراري رابطه تنگاتنگ با تماشاگر حفظ شود. بنابراين نمايش به لحاظ مضمون تغييري نكرده ولي به لحاظ ساختار، دستخوش تغييرات متفاوت بوده است.»
نكته اي كه در بیانات متوسلي هم به آن اشاره مي شود. او اعتقاد است كه اگر گروه در اين ۲۸ سال نسبت به ايجاد تغيير در نمايش بي تفاوت بود، كار قطعا با استقبال مردم مواجه نمي شد و اجرا تا امروز دوام نمي آورد. ولی آيا اجرا در سالن رسمي تئاتر مانند «تالار وحدت» به نوعي نقض غرض نيست؟ او در اين رابطه توضيح مي دهد: «سالني در پایتخت کشور عزیزمان ایران نيست كه در آن اجرا نرفته باشيم و تاكيد دارم اگر قرار باشد نمايش را در محلي خارج از سالن سرپوشيده روي صحنه ببريم از نظر امكانات فني و برقراري ارتباط صحنه با مخاطب، حتي در زمينه امكانات دكور قطعا با مشكل مواجه مي شويم.»
همين حالا هم دوستان زيادي معتقدند اجراي نمايش خورشيد كاروان در پنج سال ابتدايي شكل بسيار جدي تري داشته و به نوعي از اصالت و كيفيت بهتري برخوردار بوده هست. واقعيت اين است كه ما به عنوان دست اندركاران نمايش چنين تغيير مشهودي را حس نمي كنيم و از طرفي تغيير آن چنان كلي به وجود نيامده كه قرار باشد در اصل ماجرا تفاوت جدي ايجاد كند.
آقاي مهندس پور به تصميم هاي آوانگارد و پر ريسك در كارگرداني شهرت دارد. به همين دليل متن را در اختيار ايشان گذاشتم و درخواست كردم در زمينه ايجاد تغييرات به ما كمك كنند. اين روند حدود چهار، پنج جلسه اي ادامه داشت تا اينكه يك روز متن را روي ميز برابر من گذاشت و گفت از اين متن همين چيزي بيرون مي آيد كه الان روي صحنه است و من نمي توانم در آن دخل و تصرفي كنم.
يک عمر می‌توان سخن از زلف يار گفت ، ۲۸ سال اجرای نمايش «خورشيد كاروان» در ماه محرم و صفر
روزنامه اعتماد
واژه های کلیدی: نمايش | خورشيد | تماشاگر | اخبار فرهنگی و هنری
دانلود فایل ها
توجه: ممکن است تمام لینک های دانلود به دستور مقام قضایی حذف شده باشد...
